«Չհասց­րինք Արծ­րու­նին գո­նե վաս­տա­կա­վոր ար­տիս­տի կո­չում տալ»

Գա­րիկ ՂԱ­ԶԱ­ՐՅԱՆ -Ան­ցյալ դա­րի 70-ա­կան թվա­կան­նե­րը հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան, մաս­նա­վո­րա­պես հե­ռուս­տա­թատ­րո­նի ոս­կե­դարն էին։ Ա­մեն եր­կու­շաբ­թի որևէ պրե­միե­րա էր, և այդ ներ­կա­յա­ցում­նե­րում զբաղ­ված էին լա­վա­գույն դե­րա­սան­նե­րը տար­բեր թատ­րոն­նե­րից։ Արծ­րուն Մա­նու­կյա­նը հե­ռուս­տա­ներ­կա­յա­ցում­նե­րին շատ հա­ճախ էր մաս­նակ­ցում։ Նրան հե­ռուս­տա­դի­տո­ղը սի­րում էր, նրան սի­րում էին հե­ռուս­տա­ռե­ժի­սոր­նե­րը։

ԵՐ­ՎԱՆԴ ՂԱ­ԶԱՆ­ՉՅԱՆ (ՀՀ ժո­ղովր­դա­կան ար­տիստ)- 1953 թիվ, Երևա­նի գե­ղար­վես­տա­թա­տե­րա­կան ինս­տի­տուտ (այն ժա­մա­նակ այդ­պես էր կոչ­վում մեր alma mater-ը), Վար­դան Ա­ճե­մյա­նի դե­րա­սա­նա­կան բա­ժին և Արծ­րուն Մա­նու­կյա­նի հետ ծա­նո­թու­թյու­նը։ Մեր կուր­սից չոր­սը շուտ գնա­ցին՝ Բո­րիս Ղա­զի­յան, Նո­րայր Սարգ­սյան, Ջու­լիետ Սա­րի­բե­կյան և Արծ­րուն Մա­նու­կյան։ Կար­ծում եմ, Աստ­ված նրանց պատ­ժեց տա­նե­լով, մեզ էլ պատ­ժեց ապ­րե­լով։ Ին­չու՞։ Ո­րով­հետև հի­շո­ղու­թյուն­ներ ու­նենք, ո­րոնք փաս­տո­րեն ինձ հան­գիստ չեն տա­լիս։ Արծ­րու­նի հետ՝ թա­տե­րա­կան ինս­տի­տուտ, Արծ­րու­նի հետ՝ ան­մի­ջա­պես Ղա­փա­նի Շիր­վան­զա­դեի ան­վան նո­րաս­տեղծ պե­տա­կան թատ­րոն, Արծ­րու­նի հետ՝ Երևան, Սուն­դու­կյա­նի ան­վան թատ­րոն։ Գե­ղե­ցիկ խոս­քե­րի հա­մար չէ, որ ու­զում եմ ա­սել, բայց կար­գին մարդ էր, ան­թույ­լատ­րե­լիու­թյան աս­տի­ճա­նի կար­գին մարդ էր։ Եվ մի ան­գամ ևս հա­մոզ­վում ենք, որ միայն կար­գին մար­դը կա­րող է կար­գին ար­վեստ ստեղ­ծել։ Ես գո­նե մի սրի­կա­յի չգի­տեմ, որ մեծ ար­վես­տա­գետ լի­նի։ Հրա­շա­լի անձ­նա­վո­րու­թյուն և հրա­շա­լի դե­րա­սան։ Նրա խա­ղա­ցած դե­րե­րը և թա­տե­րա­կան ինս­տի­տու­տում, և՛ Ղա­փա­նի թատ­րո­նում, և՛ Սուն­դու­կյա­նի թատ­րո­նում, հե­ռուս­տա­թատ­րո­նում... Հե­ռուս­տաէկ­րա­նը ո­ղող­ված էր Արծ­րուն Մա­նու­կյա­նով...

ՎՐԵԺ ՀԱ­ԿՈ­ԲՅԱՆ (ՀՀ ար­վես­տի վաս­տա­կա­վոր գոր­ծիչ) -Մենք եր­կար ճա­նա­պարհ ենք ան­ցել Արծ­րու­նի հետ դեռ Զեյ­թու­նի թա­տե­րա­կան խմ­բում, Իշ­խան Ղա­րի­բյա­նի խմ­բում, Թա­գու­հի Հա­կո­բյա­նի խմ­բում։ Ա­վար­տե­լուց հե­տո Արծ­րու­նը գնաց Ղա­փա­նի թատ­րոն, խա­ղաց շատ դե­րեր, հե­տո հրա­վիր­վեց Սուն­դու­կյա­նի թատ­րոն։ Մենք շատ մտեր­միկ ըն­կեր­ներ էինք, մի գրի­մա­նո­ցի։ Նա ա­մեն ին­չով զա­նա­զան­վում էր մեզ­նից։ Մեր գրի­մա­նո­ցի տղա­ներն էին Շա­հում Ղա­զա­րյա­նը, Արծ­րու­նը, Յու­րա Ա­մի­րյա­նը, դար­ձյալ հան­գու­ցյալ Սու­րեն Ա­վե­տի­սյա­նը, դար­ձյալ հան­գու­ցյալ...

Գ. Ղ. -Ա­մեն ան­գամ, երբ ես հան­դի­պում էի Արծ­րուն Մա­նու­կյա­նին, հի­շում էի Չե­խո­վի խոս­քե­րը. «Մար­դու մեջ ա­մեն ինչ գե­ղե­ցիկ պետք է լի­նի՝ և՛ դեմ­քը, և՛ զգես­տը, և՛ հո­գին, և՛ մտ­քե­րը»։

Ե. Ղ. -Ար­տա­կարգ գե­ղե­ցիկ մարդ էր։ Այն ժա­մա­նակ շատ էին կա­պույտ աչ­քե­րը։ Կա­պույտ աչ­քեր, սպի­տակ մա­զեր։ Շատ գե­ղե­ցիկ էր Արծ­րու­նը՝ հրա­շա­լի ձայն, կեց­վածք, կիրթ, ին­տե­լի­գենտ։

Վ. Հ. -Արծ­րու­նը շատ էր տար­բեր­վում մեզ­նից՝ ա­մեն ին­չով։ Հա­գուս­տով-կա­պուս­տով, մաք­րու­թյամբ, մարդ­կու­թյամբ, կար­գա­պա­հու­թյամբ։ Ա­հա­վոր աշ­խա­տա­սեր էր։ Նա իր օր­վա ծրա­գիրն ու­ներ և ոչ մի տե­ղից չէր ու­շա­նում։ Ոչ մի տեղ Արծ­րու­նի մա­սին չեն կա­րող ա­սել, որ դի­տո­ղու­թյան է ար­ժա­նա­ցել։ Պատ­րաստ էր գնում ա­մեն տեղ, կար­դա­ցած, դե­րը սո­վո­րած։ Մի խոս­քով՝ նա օ­րի­նակ էր բո­լո­րիս հա­մար։
ԿԱ­ՐԻ­ՆԵ ՄԱ­ՆՈՒ­ԿՅԱՆ (դուստ­րը) -Շատ աշ­խա­տա­սեր էր։ Ե­թե տվյալ պա­հին որևէ գոր­ծո­ղու­թյուն չէր ա­նում, ին­քը մտա­ծում էր, նրա միտ­քը միշտ աշ­խա­տում էր։ Էդ­պես սո­վո­րեց­նում էր նաև մեզ՝ ազն­վու­թյուն, աշ­խա­տա­սի­րու­թյուն։ Աշ­խա­տում էր շատ. 8.30-ին տնից դուրս էր գա­լիս և կա­րող էր գալ գի­շե­րը 3-ին։ Ռա­դիո, հե­ռուս­տա­տե­սու­թյուն, թատ­րոն, կի­նոս­տու­դիա։ Հա­մա­տե­ղում էր, աշ­խա­տում էր, չնա­յած վա­տա­ռողջ էր։ Չէինք ու­զում, որ այդ­քան աշ­խա­տեր, բայց իր պարտքն էր հա­մա­րում մինչև վեր­ջին շուն­չը ծա­ռա­յել ըն­տա­նի­քին։ Նա ծա­ռա­յում էր ըն­տա­նի­քին, ե­րե­խա­նե­րին, կնո­ջը... Ին­քը պար­տա­վոր­ված էր զգում։ Պար­տա­վո­րու­թյուն­նե­րը մեր հան­դեպ շատ մեծ էին, աշ­խա­տում էր կա­տա­րել իր բո­լոր պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը։

Գ. Ղ. -Արծ­րուն Մա­նու­կյա­նը ճա­նաչ­ված դե­րա­սան էր և այդ ճա­նա­չու­մը բե­րե­ցին ոչ միայն Սուն­դու­կյա­նի ան­վան թատ­րո­նում նրա խա­ղա­ցած դե­րե­րը, այլև հե­ռուս­տա­ներ­կա­յա­ցում­նե­րը, մաս­նա­վո­րա­պես Ար­տա­շես Քա­լան­թա­րյա­նի գար­նա­նա­յին, ա­մա­ռա­յին, աշ­նա­նա­յին, ձմե­ռա­յին կա­տակ­նե­րը։ Այդ հա­ղոր­դա­շա­րը վա­րում էր Արծ­րուն Մա­նու­կյա­նը, վա­րում էր իր ան­զու­գա­կան խա­ղըն­կե­րու­հի Դո­նա­րա Մկրտ­չյա­նի հետ։

Վ. Հ. -Էկ­րա­նի զարդն էր մի ժա­մա­նակ Դո­նա­րա­յի հետ։ Ժո­ղո­վուր­դը սպա­սում էր նրան տես­նե­լու հա­մար, և շատ շատ էր ճա­նաչ­ված։ Քա­ղա­քում շատ շուտ ճա­նաչ­վեց Արծ­րու­նը, բայց նա եր­բեք այդ բա­նը չէր օգ­տա­գոր­ծում, եր­բեք, ինչ­պես ժո­ղո­վուրդն է ա­սում, ե­րես չա­ռավ։ Չկար նման բան։ Բա­րո­յա­կան բարձր կար­գի ըն­կեր էր՝ և բա­րե­կամ, և լավ դե­րա­սան։ Նա շատ ա­ռիթ­ներ ու­նե­ցավ թատ­րո­նի մե­ծե­րի հետ խա­ղա­լու։ Ա­վետ Ա­վե­տի­սյա­նի հետ նա «Շա­բաթ, կի­րա­կի, եր­կու­շաբ­թի» ներ­կա­յաց­ման մեջ էր խա­ղում, ո­րը բե­մադ­րել էր Մոսկ­վա­յից հրա­վիր­ված ռե­ժի­սոր, և Արծ­րու­նը այդ դե­րում ար­տա­կարգ ար­տա­հայ­տիչ էր, հա­մո­զիչ, ճշ­մար­տա­ցի և շատ ազ­նիվ։ Այն­քան ազ­նիվ էր, ինչ­քան մա­քուր էին նրա աչ­քե­րը։

Կ. Մ. -Ես ա­կա­մա­յից դար­ձել էի իր գոր­ծըն­կե­րը, խա­ղըն­կե­րը։ Տեքս­տե­րը տուն էր բե­րում, պի­տի ան­գիր ա­ներ։ Մայրս աշ­խա­տում էր, եղ­բայրս փոքր էր, ես էլ պա­րապ չէի, սո­վո­րում էի հա­մալ­սա­րա­նում ու ժա­մա­նակ չու­նեի, բայց ես իր խա­ղըն­կերն էի։ Վս­տա­հում էր։ Իր տեքս­տը ան­գիր սո­վո­րում էր, հե­տո ես պար­տա­վոր էի ստու­գել ի­րեն։ Ստու­գում էի, ուղ­ղում էի, նո­րից էր աշ­խա­տում տեքս­տի վրա։ Հե­տո սկս­վում էր երկ­րորդ է­տա­պը, ես դառ­նում էի ի­րեն ռեպ­լիկ տվո­ղը։ Ինքն իր տեքստն էր ա­սում, ես ռեպ­լիկն էի տա­լիս, ի դեպ, պետք է ամ­բողջ պար­բե­րու­թյու­նը կամ նա­խա­դա­սու­թյու­նը կար­դա­յի, ոչ թե միայն վեր­ջին բա­ռե­րը։ Ես դառ­նում էի դե­րա­սան կամ դե­րա­սա­նու­հի։ Երբ գնում էի ներ­կա­յա­ցու­մը նա­յե­լու, ար­դեն ան­գիր գի­տեի բո­լո­րի տեքս­տե­րը։ Ինքն ինձ սար­քեց դե­րա­սա­նու­հի, հե­տո ար­գե­լեց դե­րա­սա­նու­հի դառ­նալ։

Ե. Ղ. -Դժ­վար կյան­քով ապ­րեց Արծ­րու­նը, հատ­կա­պես պա­տա­նե­կու­թյան տա­րի­նե­րին։ Հայ­րը հայ­տն­վեց դժ­վար պայ­ման­նե­րում, մայ­րը պառ­կած էր, ան­կող­նա­յին ծանր հի­վանդ էր։ Ին­չու եմ այս մա­սին ա­սում, ո­րով­հետև ու­զում եմ այս ա­ռի­թով մեր դա­սա­խոս­նե­րից մեկ-եր­կու­սին հի­շել։ Բնա­կան է, մենք աշ­խա­տում էինք օգ­տա­կար լի­նել, ո­րով­հետև ի­րե­նից փոքր եղ­բայր­ներ էին տա­նը։ Ա­վա՜ղ, նրան­ցից շա­տե­րը այ­սօր չկան, եղ­բայր­ներն էլ չկան։ Հի­շում եմ, երբ Վար­դան Նի­կի­տի­չը, մեր խմ­բի ղե­կա­վա­րը, կան­չեց ինձ ու ա­սաց. «Դրամ եք հա­վա­քում Արծ­րու­նին օգ­նե­լու հա­մար ու ինձ չեք ա­սու՞մ», և տվեց այն ժա­մա­նակ­վա հա­մար հս­կա մի գու­մար։ ՈՒ ես տվե­ցի Արծ­րու­նին։ Ան­ցավ մի եր­կու օր, ինձ ա­սա­ցին. «Քեզ կան­չում է ռեկ­տո­րը»։ Ռեկ­տո­րը ա­կա­դե­մի­կոս, հայտ­նի քան­դա­կա­գործ Ա­րա Սարգ­սյանն էր, պայ­ծառ մի երևույթ մեր մշա­կույ­թում։ Գնա­ցի նրա մոտ. «Լսում եմ ձեզ, Ա­րա Միհ­րա­նո­վիչ»։ «Ինձ բա­նի տեղ չես դնու՞մ, այ տղա»,- ա­սաց նա։ «Ի՞նչ է պա­տա­հել, Ա­րա Միհ­րա­նո­վիչ»։
-Էդ ինչ-որ ա­նում ես (բա­ցեց սե­ղա­նի դա­րա­կը, գու­մար հա­նեց), սա էլ ա­վե­լաց­րու վրան։ Ես փոր­ձե­ցի հաշ­վել, ա­սաց. «Կա­րիք չկա»։ Դուրս ե­կա և, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, հաշ­վե­ցի։ Եվ ես սար­սա­փե­ցի՝ քսան հատ հա­րյու­րա­նոց էր։ Դա այն ժա­մա­նակ­վա հա­մար հս­կա­յա­կան գու­մար էր։ Ես տվե­ցի Արծ­րու­նին։ Արծ­րու­նը ապ­շած էր. «Ո՞վ է տվել»։ Իսկ Ա­րա Միհ­րա­նո­վի­չը խնդ­րել էր չա­սեմ, ով է տվել։ ՈՒ չա­սա­ցի, չնա­յած Արծ­րու­նը ա­նընդ­հատ ու­զում էր ի­մա­նալ, թե ով է։
-Ինչ կա­րևոր է,- ա­սա­ցի,- խնդ­րել է, որ չա­սեմ։- Ա­րա Միհ­րա­նո­վի­չը շատ վաղ մա­հա­ցավ։  Շատ սիր­ված մարդ էր։ Թաղ­ման ժա­մա­նակ մենք կանգ­նած էինք դիա­կից մի քիչ հե­ռու։ Վեր­ջին հրա­ժեշտն էր։ Ա­սա­ցի՝ Արծ­րուն, հի­շու՞մ ես էն փո­ղե­րը։
-Հա, հի­շում եմ...
-Ա­րա Միհ­րա­նո­վիչն էր տվել։
Միայն այդ ժա­մա­նակ ա­սա­ցի։
Ես սա ին­չու եմ ա­սում. ցա­վով եմ հի­շում, որ հի­մա պա­կա­սե­ցին այդ տե­սակ մար­դիկ, ո­րոն­ցից ծն­վել էինք մենք, ո­րոն­ցից ծն­վել էր Արծ­րու­նի պես մար­դը։

Վ. Հ. -70-ա­կան թվա­կան­ներն էին, ես ակ­տիվ գոր­ծու­նեու­թյուն էի ծա­վա­լել տո­նա­ծա­ռա­յին ներ­կա­յա­ցում­նե­րի ժա­մա­նակ ձմեռ­վա ա­միս­նե­րին՝ դեկ­տեմ­բեր-հուն­վար, և մի տա­րի ա­սա­ցի. «Արծ­րուն, կգա՞ս հետս, ձմեռ պա­պի խա­ղաս»։
-Բա դու ի՞նչ ես խա­ղա­լու։
-Ես ամ­բողջ հան­դեսն եմ վա­րում ծաղ­րա­ծուի զգես­տով։ Արծ­րու­նը՝ շատ սի­րուն, կա­պու­տա­չյա իս­կա­կան ձմեռ պա­պի էր և մեծ հա­ջո­ղու­թյուն ու­ներ բո­լոր հան­դես­նե­րին, ո­րով­հետև կիրթ էր խո­սում, հա­նե­լուկ­ներ սո­վո­րեց։
Մեծ գործ էր. 13 օր սեանս­նե­րով հան­դես պետք է գա­յինք տպագ­րիչ­նե­րի տա­նը, ա­կումբ կար այդ­տեղ։
Մեզ ա­ռա­ջար­կե­ցին դեկ­տեմ­բե­րի փո­ղը տալ, բայց մենք ա­սա­ցինք՝ կս­տա­նանք վեր­ջում միան­գա­մից մեծ գու­մար։ Հուն­վա­րի 9-ին հաշ­վարկ ա­րե­ցին, 10-ին վեր­ջին սեանսն էր, փո­ղը ստա­ցանք և շտա­պե­ցինք ռու­սա­կան թատ­րոն, որ­տեղ «Քաո­սը» պետք է խա­ղա­յինք։ Թատ­րո­նում հա­գանք ֆրակ­նե­րը և ի­ջանք բեմ, կանգ­նե­ցինք դռան մոտ, ես մի կող­մում, Արծ­րու­նը մյուս։ Մի­զանս­ցե­նը այդ­պես էր դր­ված։ Եվ դռ­նից մտ­նում էր Խա­ժա­կյա­նը ու ա­սում. «Մար­կոս ա­ղա Ա­լի­մյա­նը ծանր հի­վանդ էր»։ Մեկ էլ Արծ­րու­նը ինձ նա­յեց ու աչ­քե­րով դե­պի վերև ցույց տվեց։ Փո­ղե­րը թո­ղել էինք մեր շալ­վար­նե­րում։ Վա­զե­ցինք միան­գա­մից, էդ­պես ան­գամ կի­նո­նե­րում չէր կա­րող լի­նել, այդ­պի­սի ա­րա­գու­թյուն։ Գնա­ցինք, փո­ղե­րը վերց­րինք, դրե­ցինք ֆրա­կի գր­պան­նե­րը ու նո­րից վա­զե­լով ե­կանք, կանգ­նե­ցինք մեր տե­ղը։ Ա­ճե­մյա­նը օ­թյա­կից նա­յե­լիս է ե­ղել։ Ան­հայ­տա­ցանք և եր­կու վայր­կյան հե­տո հայ­տն­վե­ցինք։
-Էս ինչ հի­մա­րու­թյուն­ներ են, ու՞ր էիք գնա­ցել,- հարց­րեց Ա­ճե­մյա­նը։
-Վար­դան Նի­կի­տիչ, հե­տո կբա­ցատ­րենք։
Ես ա­սա­ցի՝ Վար­դան Նի­կի­տիչ, փող էինք աշ­խա­տել, գու­մա­րը վերևում էինք թո­ղել, 13 օր­վա մեր քր­տին­քը վա­խե­ցանք գո­ղա­նան...
-Բա ներ­կա­յա­ցու­՞մը...
-Դրա հա­մար պատ­ժեք...
-Չեմ պատ­ժում, ե­թե փո­ղի խն­դիր է։

Հա­նե­ցինք ցույց տվինք։ Զար­մա­ցավ՝ էս­քան գու­մար։ Մեր հինգ-վեց ամս­վա աշ­խա­տա­վարձն էր։
Ե. Ղ. -Մենք ար­դեն Ղա­փա­նում էինք, երկ­րորդ տա­րին էր, որ Արծ­րու­նը ա­մուս­նա­ցավ ու տիկ­նոջ հետ ե­կավ։ Մե­րին ըն­դուն­վեց թատ­րոն, նա օ­պե­րա­յի երգ­չախմ­բից էր։ Շատ հա­մեստ, խե­լոք, իս­կա­կան տան­տի­կին էր։ Դե, Արծ­րունն էլ չափ­ված-ձևված մարդ էր, իս­կա­կան ըն­տա­նի­քի մարդ։ Ղա­փա­նում կար­ծեմ աղջ­կան ու­նե­ցան, աղ­ջի­կը էդ ժա­մա­նակ ծն­վեց, Վա­րու­ժը՝ ա­վե­լի ուշ։ Երբ Երևան ե­կանք, կա­պը պահ­պան­վում էր։ Իմ մեջ Մե­րին մնա­ցել է որ­պես հա­մեստ, լուռ՝ ին­քը, իր ա­մու­սի­նը, իր ե­րե­խա­նե­րը, իր ըն­տա­նի­քը։ Թատ­րո­նում էլ իր չա­փով, իր փոքր դե­րե­րով մաս­նակ­ցեց, բեմ դուրս ե­կավ։ Մե­րին խա­ղա­ղու­թյուն էր բե­րում շր­ջա­պա­տին, հան­գս­տու­թյուն, երևում էր, որ ա­ռանձ­նա­պես պա­հանջ­ներ չու­նի իր ա­մուս­նուց, կյան­քից։ Բա­վա­րար­վում էր քչով։ Եվ շատ ափ­սոս, որ նա էլ շուտ գնաց։

Կ. Մ. -Ըն­տա­նի­քում տի­րում էր փո­խա­դարձ հար­գանք, սեր, հա­մե­րաշ­խու­թյուն։ Շատ բան սո­վո­րել եմ ծնող­նե­րիս հա­րա­բե­րու­թյու­նից։ Մայրս շատ ազ­նիվ, բա­րե­կիրթ, շատ հա­մեստ մի կին էր, որն ա­վե­լի շատ զբաղ­ված էր ըն­տա­նե­կան հոգ­սե­րով։ Ճիշտ է, աշ­խա­տում էր, երգ­չու­հի էր։ Աշ­խա­տում էր Պա­րո­նյա­նի ան­վան թատ­րո­նում՝ երգ­չախմ­բում։ Երգ­չու­հի էր, բայց ա­վե­լի շատ ի­րեն նվի­րել էր ըն­տա­նի­քին, ե­րե­խա­նե­րին։ Հայրս ա­վե­լի դր­սի մարդ էր, այ­սինքն աշ­խա­տող, տուն բե­րող։ Բայց դա չէր խան­գա­րում, որ մեր դաս­տիա­րա­կու­թյամբ ա­վե­լի շատ զբաղ­վի հայրս։ Էդ պար­տա­կա­նու­թյու­նը վերց­րել էր իր վրա, ու­զում էր լավ մարդ դաս­տիա­րա­կել, իր ե­րե­խա­նե­րի մեջ տես­նել այն, ին­չը կար իր մեջ, ինչ ի­րեն սո­վո­րեց­րել էր կյան­քը, ինչ­պի­սին որ կու­զեր լի­նեին իր ե­րե­խա­նե­րը հե­տա­գա­յում։ Սո­վո­րում էինք հո­րիցս ա­մեն րո­պե։ Չէր նս­տում սո­վո­րեց­նում, թե ինչ­պես պետք է ապ­րել, ինչ ա­նել տվյալ պա­րա­գա­յում։ Մենք սո­վո­րում էինք նրա շար­ժուձևից, նրա խո­սե­լուց, նրա վե­րա­բեր­մուն­քից, ապ­րե­լա­կեր­պից։ Մենք նրա­նից ա­մեն ինչ քա­ղում էինք։
Մե­ծա­ցել ենք ար­վես­տա­գե­տի ըն­տա­նի­քում, բնա­կան է, կապ­ված ենք ար­վես­տի հետ։ Ես չէի ա­սի, որ միայն թատ­րո­նի հետ կա­պեց մեզ հայրս, նա բազ­մա­կող­մա­նի զար­գա­ցած մարդ էր։ Նա միայն թատ­րո­նով չէր ապ­րում, սի­րում էր ե­րաժշ­տու­թյու­նը, կի­նոն, գրա­կա­նու­թյու­նը։ Ըն­թեր­ցա­սեր դար­ձանք նրա շնոր­հիվ, ո­րով­հետև ին­քը կար­դում էր ա­մեն րո­պե, ա­մեն վայր­կյան։ Ե­թե պա­րապ ժա­մա­նակ էր ու­նե­նում, իր ձեռ­քին գիրք էր։ Միշտ նոր գր­քով էր տուն մտ­նում։ Իր ծա­նոթ­նե­րը զանգ էին տա­լիս գրա­խա­նու­թից ու ա­սում էին, որ նոր գիրք է լույս տե­սել։ Մեր տու­նը մեծ գրա­դա­րան է։ Կար­դում էր ա­նընդ­մեջ, ու մենք ըն­թեր­ցա­նու­թյան ժա­մեր ու­նեինք. ե­թե ին­քը կար­դում էր, մենք էլ պի­տի կար­դա­յինք։ Էդ­պես մեր մեջ ծն­վեց սե­րը դե­պի գրա­կա­նու­թյու­նը։

ՎԱ­ՐՈՒ­ԺԱՆ ՄԱ­ՆՈՒ­ԿՅԱՆ (որ­դին) -Թավ­ջու­թակ ես չէի սի­րում, իսկ հայրս շատ էր սի­րում, խե­լա­գար­վում էր այդ գոր­ծի­քի հա­մար, ո­րով­հետև դա­սա­կան ե­րաժշ­տու­թյուն շատ էր սի­րում ու մեր մեջ էլ էր սեր­մա­նում այդ սե­րը։ ՈՒ մենք ու­նեինք ժա­մեր, որ պետք է դա­սա­կան ե­րաժշ­տու­թյուն լսեինք։ ՈՒ փառք ու պա­տիվ ի­րեն, որ մենք այ­սօր սի­րում ենք դա­սա­կան ե­րաժշ­տու­թյու­նը։ Գա­լիս էր աշ­խա­տան­քից, պառ­կում էր, հան­գս­տա­նում էր, ինձ էլ ա­սում էր՝ սկ­սիր նվա­գել։ Նվա­գե­լու ժա­մա­նակ լար­վում էի ու լե­զուս դուրս էր գա­լիս։ Նա նա­յում էր ինձ վրա, սկ­սում էր ծի­ծա­ղել ու ա­նընդ­հատ ա­սում էր. «Սխալ ես նվա­գում, նո­րից սկ­սիր»։ Մոտ ժամ ու կես նվա­գում էի, ար­դեն սկ­սում էի լաց լի­նել, ա­սում էի. «պապ, ա­վար­տեմ, հա՞...»։ Իսկ նա շատ խիստ էր այդ պա­հին։
Թավ­ջու­թա­կը չէի սի­րում, շատ մեծ էր և երբ մտ­նում էի ավ­տո­բուս, շատ ան­հար­մար էր, ես էլ կարմ­րում էի։ Պա­տա­հում էր, որ քույրս էր տա­նում ինձ դա­սի, տա­լիս էի ի­րեն։

Կ. Մ. -Ին­քը շատ սի­րում էր եր­գել։ Տա­րի­ներ ա­ռաջ, երբ գնա­ցել էին հյու­րա­խա­ղե­րի Ղա­րա­բաղ, այն­տե­ղից վե­րա­դար­ձավ հա­րուստ տպա­վո­րու­թյուն­նե­րով։ Պատ­մում էր բնու­թյան մա­սին, ժո­ղովր­դի մա­սին, հյու­րա­սի­րու­թյան մա­սին, հյու­րըն­կա­լու­թյան։ «Ղա­րա­բա­ղի հո­րո­վե­լը», որ հի­մա մենք հա­ճախ ենք լսում, ես ա­ռա­ջին ան­գամ լսե­ցի հո­րիցս։ Էն­տեղ եր­գել էին այդ եր­գը, ին­քը շատ սի­րել էր, խնդ­րել էր, որ գրեն, բե­րել էր տուն այդ տեքս­տը ու սո­վո­րեց ան­գիր։ Հե­տո մինչև կյան­քի վեր­ջը չկար մի խն­ջույք, որ վեր­ջում պա­պան չեր­գեր այդ եր­գը։ 30 տա­րի ա­ռաջ եմ լսել այդ եր­գը։

Ե. Ղ. -Մենք չհասց­րինք Արծ­րու­նին գո­նե վաս­տա­կա­վոր ար­տիս­տի կո­չում տալ։ Այդ­քան ծա­ռա­յու­թյուն­ներ՝ Ղա­փա­նի թատ­րոն, Սուն­դու­կյան թատ­րոն, հե­ռուս­տա­տե­սու­թյուն, ռա­դիո, կի­նո­յում կրկ­նօ­րի­նա­կում­ներ։ Շատ մեծ են ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րը Արծ­րու­նի այդ­քան կարճ կյան­քի հա­մար, շատ մեծ են։

Գ. Ղ. -Այ­սօր, երբ մենք ա­սում ենք՝ Արծ­րուն Մա­նու­կյա­նը չկա, ինչ-որ մի տեղ սխալ է, ո­րով­հետև մե­ծա­նում է Արծ­րուն Մա­նու­կյա­նը՝ թո­ռը, նրա շա­րու­նա­կու­թյու­նը։

Գա­րիկ ՂԱ­ԶԱ­ՐՅԱՆ

Մեկնաբանություններ